लता मंगेशकर (१९२९-२०२२) – जीवन प्रवास दृष्टीक्षेपात

नाइटिंगेल ऑफ इंडिया आणि क्वीन ऑफ मेलडी ही पदवी मिळवून सात दशके भारतीय संगीत उद्योगात मोठे योगदान देणारे लता मंगेशकर हे भारतातील एक रत्न आहे. त्यांनी छत्तीसहून अधिक भारतीय भाषा आणि काही परदेशी भाषांमध्ये गाणी गायली.

लता दीदी या नावाने प्रसिद्ध, त्यांचे मूळ नाव हेमा मंगेशकर होते. त्यांचा जन्म 28 सप्टेंबर 1929 रोजी मध्य प्रदेशातील इंदूर येथे झाला. शास्त्रीय गायक आणि नाट्य अभिनेते दीनानाथ मंगेशकर यांची थोरली मुलगी होती, ते मराठी आणि कोकणी संगीतकार होते.

लता दीदी यांचे हजारो गाणी आणि पुरस्कारांसह त्यांचा कामगिरीच्या न संपणाऱ्या याद्या आहेत. येथे त्यांचा जीवन प्रवासाचा सारांश आहे.

इंग्रेजीत वाचा

प्रमुख पुरस्कार मान्यता

लता मंगेशकर यांनी त्यांच्या हयातीत अनेक पुरस्कार आणि सन्मान पटकावले आहेत, त्यात समाविष्ट आहे

• पद्मभूषण (१९६९)
• पद्मविभूषण (1999)
• जीवनगौरवसाठी झी सिने पुरस्कार (1999)
• दादासाहेब फाळके पुरस्कार (१९८९)
• महाराष्ट्र भूषण पुरस्कार (1997)
• NTR राष्ट्रीय पुरस्कार (1999)
• भारतरत्न, भारताचा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार, 2001
• लीजन ऑफ ऑनर (2007)
• ANR राष्ट्रीय पुरस्कार (2009)
• 3 राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार
• 15 बंगाल चित्रपट पत्रकार संघ पुरस्कार.
• 1984 मध्ये मध्य प्रदेश सरकारने लता मंगेशकर यांच्या सन्मानार्थ लता मंगेशकर पुरस्काराची स्थापना केली.
• महाराष्ट्र राज्य सरकारने 1992 मध्ये लता मंगेशकर पुरस्काराचीही स्थापना केली.
• 2009 मध्ये, मंगेशकर यांना फ्रान्सच्या सर्वोच्च ऑर्डर, फ्रेंच लीजन ऑफ ऑनरचे अधिकारी ही पदवी देण्यात आली.

सर्वोत्कृष्ट पार्श्वगायनासाठी इतर अनेक पुरस्कार मिळाले आहेत.

लता मंगेशकर यांचा संगीत प्रवास

1934 – वयाच्या 5 व्या वर्षापासून त्यांनी तिच्या वडिलांच्या संगीत नाटक –  मराठीतील संगीत नाटकात अभिनेत्री म्हणून काम करायला सुरुवात केली.

1942 – वयाच्या 13 व्या वर्षी, लता मंगेशकर यांच्या वडिलांच्या निधनानंतर, नवयुग चित्रपत चित्रपट कंपनीचे मालक मास्टर विनायक दामोदर कर्नाटकी यांनी गाणे आणि अभिनय सुरू करण्याची कारकीर्दीची जबाबदारी घेतली.

१९४५ – त्या मुंबईला गेली आणि भिंडीबाजार घराण्याच्या उस्ताद अमान अली खान यांच्याकडून हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीताचे धडे घेतले.

1945 – लता आणि त्यांची बहीण आशा यांनी विनायकच्या पहिल्या हिंदी भाषेतील चित्रपट बडी मा  (1945) मध्ये छोट्या भूमिका केल्या  . त्या चित्रपटात लतादीदींनी “माता तेरे चारों में” हे भजनही गायले होते.

1948 – 1948 मध्ये विनायकच्या मृत्यूनंतर, संगीत दिग्दर्शक गुलाम हैदर यांनी त्यांना गायिका म्हणून मार्गदर्शन केले.

1948 – हैदरने लताला त्यांचा पहिला मोठा ब्रेक दिला “दिल मेरा तोडा, मुझे कहीं का ना छोरा” – नाझिम पानीपतीच्या गाण्याने – मजबूर (1948), जो तिचा पहिला मोठा यशस्वी चित्रपट ठरला.

 १९४९ – संगीत दिग्दर्शक खेमचंद प्रकाश यांनी संगीतबद्ध केलेले आणि अभिनेत्री मधुबालाने पडद्यावर लिप सिंक केलेले महल (१९४९) चित्रपटातील “आयेगा आनेवाला” हे तिचे पहिले प्रमुख हिट गाणे होते  .

1960 – मुघल–ए–आझम (1960) मधील प्यार किया तो डरना क्या”, नौशाद यांनी संगीतबद्ध केलेले आणि मधुबाला यांनी लिप-सिंक केलेले, 1960 पासून लता मंगेशकर लक्ष्मीकांत प्यारेला, मदन शंकर मोहन, यांसारख्या प्रसिद्ध संगीत दिग्दर्शकांच्या सहवासात आल्या. जयकिशन, एसडी बर्मन, आरडी बर्मन आणि तिचा भाऊ हृदयनाथ मंगेशकर, वसंत प्रभू, श्रीनिवास खळे, सुधीर फडके यांसारख्या मराठी संगीत दिग्दर्शकांसोबत त्यांनी किशोर कुमार, मुकेश, मन्ना डे, महेंद्र कपूर आणि मोहम्मद यांसारख्या जुन्या गायन साथीदारांसोबत द्वंद्वगीते रेकॉर्ड केली. रफी.

1963 – 27 जानेवारी 1963 रोजी, भारत-चीन युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर, लतादीदींनी भारताचे तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या उपस्थितीत “आये मेरे वतन के लोगो” हे देशभक्तीपर गीत गायले. सी. रामचंद्र यांनी संगीतबद्ध केलेले आणि कवी प्रदीप यांनी लिहिलेल्या या गाण्याने पंतप्रधानांना अश्रू अनावर झाल्याचे सांगितले जाते.

1967 – लता मंगेशकर यांनी 1967 मध्ये संगीत दिग्दर्शक लक्ष्मण बेर्लेकर यांच्यासाठी दोन गाणी रेकॉर्ड करून क्रांतिवीर सांगोली रायण्णा चित्रपटासाठी कन्नडमध्ये पदार्पण केले.

1972 – मीना कुमारीचा शेवटचा चित्रपट,  पाकीजा , प्रदर्शित झाला. त्यात लता मंगेशकर यांनी गायलेली आणि गुलाम मोहम्मद यांनी संगीतबद्ध केलेली “चलते चलते” आणि “इंही लोगों ने” या गाण्यांचा समावेश होता.

1973 – आरडी बर्मन यांनी संगीतबद्ध केलेल्या आणि गुलजार यांनी लिहिलेल्या परिचय चित्रपटातील “बीत्या ना बिताई” या गाण्यासाठी तिला सर्वोत्कृष्ट पार्श्वगायिकेचा पहिला राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार मिळाला.

1974 – परदेशात तिची पहिली मैफल 1974 मध्ये रॉयल अल्बर्ट हॉल, लंडन येथे झाली आणि त्या करणारी त्या पहिली भारतीय होती.

1980 नंतर त्यांनी शिव हरी (सिलसिला), भूपेन हजारिका, लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल, राहुल देव बर्मन, बप्पी लाहिरी, मोहम्मद खय्याम यांसारख्या विविध संगीत दिग्दर्शकांसोबत काम केले.

1990 च्या दशकात लता मंगेशकर यांनी नदीम-श्रवण, जतीन-ललित, आनंद-मिलिंद, दिलीप सेन-समीर सेन, उत्तम सिंग, अनु मलिक, आदेश श्रीवास्तव, जगजीत सिंग आणि एआर रहमान यांच्यासोबत काम केले.

1990 मध्ये, मंगेशकर यांनी हिंदी चित्रपटांसाठी स्वतःचे प्रॉडक्शन हाऊस सुरू केले ज्याने गुलजार दिग्दर्शित  लेकीन चित्रपटाची निर्मित्या केली. तिचा भाऊ हृदयनाथ याने संगीतबद्ध केलेल्या चित्रपटातील “यारा सिली सिली” या गाण्याच्या सादरीकरणासाठी तिला सर्वोत्कृष्ट महिला पार्श्वगायिकेचा तिसरा राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार मिळाला.

2004 – त्यांचा शेवटचा पूर्ण अल्बम वीर-जाराचा होता.

2019 शेवटचे गाणे गायिले – त्यांनी भारतीय सैन्य आणि राष्ट्राला श्रद्धांजली म्हणून मयुरेश पै यांनी संगीतबद्ध केलेले तिचे शेवटचे गाणे ‘सौगंध माझे इज मात्या की’ रेकॉर्ड केले.

लता मंगेशकर यांच्या सामाजिक उपलब्धी

जून 1985 मध्ये, युनायटेड वे ऑफ ग्रेटर टोरंटोने लता मंगेशकरांना मॅपल लीफ गार्डन्समध्ये परफॉर्म करण्यासाठी आमंत्रित केले. अॅन मरेच्या विनंतीवरून, लतादीदींनी तिचे “यू नीड मी” हे गाणे गायले. 12,000 मैफिलीत सहभागी झाले, ज्याने धर्मादाय संस्थेसाठी $150,000 जमा केले

2001 मध्ये, त्यांनी लता मंगेशकर मेडिकल फाउंडेशन (ऑक्टोबर 1989 मध्ये मंगेशकर कुटुंबाने स्थापन केलेले) द्वारे व्यवस्थापित केलेले, पुण्यात मास्टर दीनानाथ मंगेशकर हॉस्पिटलची स्थापना केली.

 2005 मध्ये, त्यांनी स्वरांजली नावाचे दागिने कलेक्शन डिझाईन केले, जे Adora या भारतीय हिरे निर्यात कंपनीने तयार केले होते. संग्रहातील पाच तुकड्यांनी क्रिस्टीच्या लिलावात £105,000 गोळा केले आणि पैशाचा काही भाग 2005 काश्मीर भूकंप मदतीसाठी दान करण्यात आला.

लता मंगेशकर यांची स्वतःची निर्मिती:

त्यांनी चार चित्रपटांची निर्मित्या केली होती:

• 1955 – वादळ (मराठी)
• 1953 – झांझर (हिंदी), सी. रामचंद्र यांच्या सह-निर्मिती
• 1955 – कांचन गंगा (हिंदी)
• 1990 – लेकीन… (हिंदी)

शेवटचा श्वास

लता मंगेशकर यांचे 6 फेब्रुवारी 2022 रोजी निधन झाले, कोविड-19 ची लागण झाल्यानंतर आणि ब्रीच कँडी हॉस्पिटलमध्ये 28 दिवस उपचार घेतल्यानंतर अनेक अवयव निकामी झाल्यामुळे निधन झाले.

इंग्रेजीत वाचा