मुंबई विद्यापीठाचा इतिहास – 18 जुलै 1857 रोजी स्थापन झाला

मुंबई विद्यापीठ आता मुंबई विद्यापीठ हे भारतातील सर्वात जुन्या आणि प्रमुख विद्यापीठांपैकी एक आहे. 18 जुलै 1857 रोजी त्याची स्थापना झाली. मद्रास आणि कलकत्ता विद्यापीठांची स्थापना त्याच वर्षी झाली.

Read in English

परिचय
मुंबई विद्यापीठाची स्थापना १८५७ मध्ये चार्ल्स वुडने १८५४ मध्ये तयार केलेल्या ‘वुड्स एज्युकेशन डिस्पॅच’च्या परिणामी झाली.

हे विद्यापीठ लंडन विद्यापीठाच्या अनुषंगाने तयार करण्यात आले होते. त्या काळात विद्यापीठ ही केवळ परीक्षा देणारी संस्था होती आणि संलग्न महाविद्यालयांमध्ये शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी चाचण्या घेतल्या जात होत्या. विद्यापीठात ठाणे कॅम्पस, कलिना कॅम्पस, फोर्ट कॅम्पस आणि रत्नागिरी कॅम्पस असे चार कॅम्पस आहेत. 1883 मध्ये महिलांना सर्व पदवीसाठी प्रवेश देणारे हे भारतातील पहिले विद्यापीठ होते.

स्वत:च्या जमिनीवर उभारलेल्या
विद्यापीठाला दशकाहून अधिक काळ स्वत:ची जागा नव्हती. टाऊन हॉलच्या परिसराचा वापर सर्व कामे करण्यासाठी केला जात असे.

त्यानंतर 1857 मध्ये फोर्ट कॅम्पसमध्ये त्याची स्थापना करण्यात आली. सर कावसजी जहांगीर यांच्या नावावर असलेले दीक्षांत सभागृह, ज्यांनी 1863 च्या सुरुवातीला एक लाखाची भरीव देणगी दिली होती, नोव्हेंबर 1874 मध्ये पूर्ण झाले.

राजाबाई क्लॉक टॉवर, शहरातील सर्वात आकर्षक वैशिष्ट्यांपैकी एक 280 फूट उंचीवर आहे. इमारत नोव्हेंबर 1878 मध्ये पूर्ण झाली आणि एकूण रु. 5.48 लाख रुपयांची भेट प्रेमचंद रायचंद यांनी 1864 मध्ये 4 लाख उदार हस्ते दान केले आणि त्यानंतर जमा झालेले व्याज. आईच्या स्मरणार्थ त्यांनी ही देणगी दिली होती.

स्वातंत्र्यानंतर बॉम्बे विद्यापीठाचे कार्यक्षेत्र
स्वातंत्र्यानंतर, मुंबई विद्यापीठाचे कार्यक्षेत्र पश्चिम भारतापर्यंत विस्तारले. विशेषत: स्वातंत्र्यानंतर महाविद्यालयांच्या संख्येत वाढ झाल्याने, मुंबई विद्यापीठाचे विभाजन होऊन १९४९ मध्ये पूना, बडोदा आणि गुजरात विद्यापीठे आणि १९५० मध्ये कर्नाटक विद्यापीठाची स्थापना झाली. परिणामी, मुंबई विद्यापीठाचे कार्यक्षेत्र आले. बृहन्मुंबई क्षेत्रापुरते मर्यादित. पुढे कोकण क्षेत्राचा समावेश करण्यासाठी त्याचे कार्यक्षेत्र वाढविण्यात आले.

विद्यापीठाशी संलग्न
महाविद्यालये 1857 मध्ये विद्यापीठाची स्थापना होण्यापूर्वी शहरात किमान चार महाविद्यालये होती. ती म्हणजे एल्फिन्स्टन महाविद्यालय (1827), विल्सन महाविद्यालय (1832), ग्रँट मेडिकल कॉलेज (1845) आणि कायदा महाविद्यालये (1855). 1860 मध्ये एल्फिन्स्टन, ग्रँट कॉलेज आणि लॉ कॉलेजेस विद्यापीठाशी संलग्न करण्यात आले तर विल्सन कॉलेज आणि सेंट झेवियर्स कॉलेजेस अनुक्रमे 1861 आणि 1869 मध्ये संलग्न करण्यात आले.

• जेजे स्कूल ऑफ आर्ट 1857 मध्ये सुरू झाले आणि 1870 पर्यंत चांगले स्थापित झाले.
• व्हीजेटीआय 1888 मध्ये सरकारच्या संरक्षणाखाली अभियांत्रिकी महाविद्यालय म्हणून उदयास आले.
• सिडनहॅम कॉलेज ऑफ कॉमर्स अँड इकॉनॉमिक्स हे सरकारद्वारे चालवले जाते ते 1914 मध्ये सुरू झाले.

• शहरातील दुसरे वैद्यकीय महाविद्यालय म्हणून 1925 मध्ये जीएसएमडिकल कॉलेज सुरू झाले.
• इस्माईल युसूफ कॉलेजची स्थापना 1930 मध्ये झाली.
• रुईया कॉलेज आणि गुरुनानक खालसा कॉलेज 1937 मध्ये माटुंगा येथे सुरू झाले.
• 1944 मध्ये सोफिया कॉलेज हे मुंबई विद्यापीठांतर्गत पहिले महिला महाविद्यालय म्हणून उदयास आले.
• सिद्धार्थ कॉलेज 1946 मध्ये सुरू झाले.
• तर पोद्दार कॉलेज ऑफ कॉमर्स आणि आरडी नॅशनल कॉलेज अनुक्रमे 1941 आणि 1949 मध्ये सुरू झाले.

ग्रंथालय
विद्यापीठाच्या ग्रंथालयाची रचना सर जॉर्ज गिल्बर्ट स्कॉट यांनी राजाबाई क्लॉक टॉवरच्या वेळीच केली होती. आज मुंबईतील व्हिक्टोरियन संकुलाचा एक भाग आहे जो युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळ म्हणून ओळखला जातो.

कलिना कॅम्पसमध्ये आणखी एक लायब्ररी आहे जी जवाहरलाल नेहरू लायब्ररी म्हणून प्रसिद्ध आहे.

परीक्षा आणि विद्यार्थी
पहिली मॅट्रिक परीक्षा मुंबई विद्यापीठाने १८५९ मध्ये घेतली होती. परीक्षेला बसलेल्या १३२ उमेदवारांपैकी केवळ २२ जण यशस्वी ठरले. एवढ्या मोठ्या संख्येच्या अपयशाचे प्रमुख कारण त्यांच्या मातृभाषेत चांगले काम न करणे हे होते.

एम जी रानडे हे कला शाखेची पदवी मिळवणारे पहिले विद्यार्थी होते. आरजी भांडारकर, बीएम वागले आणि व्हीए मोडक. रानडे आणि भांडारकर यांनी प्रथम श्रेणीचे गुलाब मिळवून राष्ट्रीय कीर्ती मिळवली आणि न्यायमूर्ती रानडे न्यायाधीश आणि भांडारकर संस्कृत विद्वान बनले.

मुंबई विद्यापीठाचे कॅम्पस
फोर्ट आणि कलिना येथील दोन कॅम्पसवर बांधले आहेत.

फोर्ट कॅम्पस
मुंबई विद्यापीठाची स्थापना 1857 मध्ये फोर्ट कॅम्पस येथे झाली, जी मुंबई बेटाच्या दक्षिणेकडील टोकाला आहे. येथे 5.3 हेक्टर (13 एकर) जागेवर विद्यापीठाचा प्रशासकीय विभाग आहे. यात 116,000 m2 (1.25×106 sq ft) अंगभूत क्षेत्र, 2,000 m2 (22,000 sq ft) वर्गखोल्या आणि 7,800 m2 (84,000 sq ft) प्रयोगशाळेची जागा आहे.

कलिना कॅम्पस
या कॅम्पसमध्ये 93 हेक्टर (230 एकर) क्षेत्र आहे आणि त्यात पदवीधर प्रशिक्षण आणि संशोधन केंद्रे आहेत. विज्ञान, तंत्रज्ञान, वाणिज्य आणि मानवता या विषयांचे अभ्यासक्रम देणारे विभाग येथे आहेत. मुंबई विद्यापीठाशी संलग्न अभियांत्रिकी आणि औषधाची बहुतांश महाविद्यालये खासगी मालकीची आहेत. विद्यापीठाचे स्वतःचे अभियांत्रिकी किंवा औषध विभाग नाहीत.

Read in English

मुंबई विद्यापीठाच्या वेबसाइटला भेट द्या

विकिपीडियावर मुंबई विद्यापीठाची सविस्तर माहिती