बाळ शास्त्री जांभेकर यांना मराठी पत्रकारितेचे जनक म्हणून ओळखले जाते. त्यांनी ‘दर्पण’ नावाने अँग्लो-मराठीतील पहिले वृत्तपत्र सुरू केले. तो 6 जानेवारी 1832 रोजी प्रथम प्रकाशित झाला. म्हणून 6 जानेवारी हा पत्रकार दिन (पत्रकारिता दिन) म्हणून साजरा केला जातो. त्याच्या जन्मतिथीबद्दल कोणतीही पुष्टी नाही आणि ती 1812 मध्ये 6 जानेवारी मानली जाते.
बाळ शास्त्री जांभेकर यांचा जन्म महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील देवगड तालुक्यातील पोंभुर्ले गावात १८१२ मध्ये झाला.
शिक्षण, साहित्य, विज्ञान, पत्रकारिता, सामाजिक सुधारणा आणि राजकीय प्रगती अशा विविध क्षेत्रात त्यांचे मोठे योगदान होते. आयुष्याच्या सुमारे 15 वर्षांच्या आत हे सर्व केले गेले आणि “त्याच्या देशवासीयांपेक्षा खूप प्रगती” म्हणून त्यांची ख्याती झाली.
पत्रकार आणि लेखक म्हणून भूमिका
वृत्तपत्र सुरू करण्याचा मुख्य उद्देश देशभक्ती आणि सामाजिक जागृतीचा संदेश पसरवणे हा होता.
- ‘दर्पण’ हे वृत्तपत्र सुमारे आठ वर्षे प्रसिद्ध झाले. त्यानंतर त्यांनी १८४० मध्ये ‘दिग्दर्शन’ (दिशा) हे मासिक सुरू केले ज्यात विज्ञान, इतिहास आणि भूगोल अशा विविध विषयांचा समावेश होता.
- बॉम्बे जिओग्राफिकल सोसायटी आणि रॉयल एशियाटिक सोसायटी बॉम्बे शाखेच्या विद्वान संस्थांच्या कार्यात त्यांनी प्रमुख भाग घेतला.
- एशियाटिक सोसायटीच्या त्रैमासिक जर्नलमध्ये शोधनिबंध प्रकाशित करणारे ते पहिले व्यक्ती होते.
- पुढे, त्यांनी 1845 मध्ये सामान्य लोकांसाठी बॉम्बे नेटिव्ह जनरल लायब्ररीची स्थापना केली.
- त्यांच्या इतर योगदानांमध्ये नीतीकथा, इंग्लंडचा विश्वकोश इतिहास, इंग्रजी व्याकरण, भारताचा इतिहास आणि शून्यावर आधारित गणित या विषयांवर लिखित पुस्तके समाविष्ट आहेत.
- १८४५ मध्ये त्यांनी मराठीतील एका पवित्र ग्रंथाची पहिली छापील आवृत्ती ‘ज्ञानेश्वरी’ प्रकाशित केली.
इतर उपलब्धी:
बाळशास्त्रींनी असाधारण परिमाणांचा बहुमुखी प्रयत्न केला.
- १८४२-४६ दरम्यान ते लंडन येथील जिओग्राफिकल सोसायटीच्या मुंबई शाखेच्या कार्यकारी समितीचे सदस्य होते.
- नेटिव्ह एज्युकेशन सोसायटीचे सचिवपद त्यांनी भूषवले.
- 1840 मध्ये त्यांची जस्टिस ऑफ पीस (JP) म्हणून नियुक्ती करण्यात आली आणि 1842 मध्ये कुलाबा हवामान वेधशाळेचे प्रमुख म्हणून त्यांची नियुक्ती करण्यात आली. ब्रिटीशांनी व्यापलेल्या उच्च पदांवर असतानाही, अशा उच्च पदावर हा एक मोठा सन्मान होता. त्याचे कारण प्रशासन आणि वैज्ञानिक क्षेत्राचे सखोल ज्ञान.
- नव्याने स्थापन झालेल्या एल्फिन्स्टन कॉलेजमध्ये त्यांची हिंदीचे सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती करण्यात आली आणि नंतर त्यांना प्रोफेसर पदावर बढती देण्यात आली. दादाभाई नवरोजी आणि भाऊ दाजी लाड हे त्यांचे विद्यार्थी.
बाळशास्त्री जांभेकर यांनी भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, खगोलशास्त्र, वनस्पतिशास्त्र, भूविज्ञान, भूगोल, इतिहास, गणित, मानसशास्त्र अशा अनेक विषयांत प्रभुत्व मिळवले होते. शिवाय, त्यांनी संस्कृत, हिंदी, बंगाली, कन्नड, गुजराती, तेलगू, इंग्रजी, ग्रीक, लॅटिन, फ्रेंच आणि पर्शियन अशा जवळपास डझनभर भाषाही आत्मसात केल्या होत्या.
समाजसुधारक
त्यांनी स्त्री शिक्षण, विधवा विवाहाला प्रोत्साहन, सती प्रथा रद्द करणे आणि अंधश्रद्धेच्या विरोधात लोकांचे प्रबोधन करण्याचे काम केले.
18 मार्च 1946 रोजी वयाच्या 34 व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले.